Welkom in het Buitenmuseum van Haarlemmermeer

Waar staat deze Verhalenpaal ?

  • Locatie: Amsterdam, westelijk Havengebied, Ruigoord, Straat nabij Ruigoord
  • Coordinaten: 111572, 4914797
  • Fietsknooppunten: ntb

Heeft u een verhaal bij deze paal? Stuur het naar naar schakelsaandeketting@shmdc.nl.

Binnenmuseum

Naast de 20 Verhalenpalen die verpreid staan door de hele polder, kunt u ook een bezoek brengen aan het Cruquius Museum in Cruquius en het Historisch Museum Haarlemmermeer in Hoofddorp. Kijk op www.haarlemmermeermuseum.nl en op www.komkijkenmetkortingbijCruquius.nl.

Ruigoord

Ruigoord is een voormalig eiland en een dorp met diezelfde naam in het Westelijk Havengebied in de gemeente Amsterdam, in de provincie Noord-Holland. Het dorp werd gekraakt op 24 juli 1973.[1] Inmiddels staat het bekend als kunstenaarskolonie nabij Amsterdam omdat enkele leegstaande woningen in de jaren zeventig in gebruik werden genomen door kunstenaars. Tegenwoordig zijn er ateliers gevestigd en worden er culturele activiteiten georganiseerd in het voormalige kerkgebouw.

Geschiedenis

Ruigoord op een deelkaart van het Hoogheemraadschap Rijnland uit 1746. Het eiland is hier in tweeën gesplitst: de zuidelijke helft hoort bij Rijnland (in casu bij het ambacht Houtrijk, het latere Halfweg); de noordelijk helft bij Westzaan. Ook de verdwenen eilanden Den Hoorn en Jan Rebel zijn aangegeven.

Bewoning Ruigoord

Uit gevonden potscherven weet men dat de plaats waar nu Ruigoord ligt al in de 11e eeuw bewoond was. In de eeuwen daarna groeide het IJ doordat het veen afkalfde bij stormen en watervloeden; het eiland bleef in de 16e eeuw achter omdat daar een oude oeverwal lag.[2] Na verloop van tijd werd het een echt eiland, gelegen in het Houtrak. Het werd toen 't Ruyghe Oort genoemd. Op een kaart uit 1849 wordt ook de naam Kooijen eiland genoemd. In de 17e eeuw wordt het eiland door de twaalf landeigenaren overgedragen aan het Hoogheemraadschap Rijnland. In 1835 werd er voor het eerst een huis gebouwd. Toen het Houtrak in 1873 bij de aanleg van het Noordzeekanaal werd ingepolderd, verloor Ruigoord de status van eiland. Er verrees een dorp voor een honderdtal mensen uit Zeeland en West-Friesland die werden ingeschakeld als landarbeider in de nieuwe polder. Er kwam een café, en in 1892 werd er een rooms-katholiek kerkje gebouwd, de Sint-Gertrudiskerk. Bestuurlijk viel Ruigoord onder de gemeente Haarlemmerliede en Spaarnwoude. In dit gebied lagen naast Ruigoord nog twee eilanden die onderdeel werden van de polder, namelijk De Horn en Jan Rebellenwaard.
In de twintigste eeuw groeide het dorp uit tot er zo'n tweehonderd mensen woonden. Ruigoord kende een schooltje en een bankinstelling, maar geen gasleiding of riolering.

Afrikahaven

In 1964 besloot de toenmalige Amsterdamse wethouder van Economische Zaken Joop den Uyl het gebied te bestemmen tot haventerrein voor de Afrikahaven. Er zou onder meer petrochemische industrie worden gevestigd. De gemeente Haarlemmerliede en Spaarnwoude nam in 1968 een bestemmingsplan aan waarin het gebied rond Ruigoord werd bestemd voor industrieterrein. Ruigoord zou moeten verdwijnen. De grondbezitters van de Houtrakpolder werden uitgekocht, en de bewoners werden gedwongen te verhuizen, terwijl het gebied rond Ruigoord met zand werd opgespoten.
Slechts enkele bewoners, onder wie de pastoor, verzetten zich. Eind 1972 werd Ruigoord echter ontdekt door Amsterdamse kunstenaars en deels gekraakt. De kunstenaars, onder leiding van de dichter Hans Plomp en de schrijver Gerben Hellinga wisten op 24 juli 1973 te voorkomen dat slopers Ruigoord kwamen afbreken. Diezelfde dag nog werd de sloopvergunning voorlopig ingetrokken. Als gevolg van de oliecrisis waren de plannen voor petrochemische industrie op het terrein toch al van de baan. Een deel van de oorspronkelijke inwoners keerde terug, en de jaren daarna werden gekenmerkt door conflicten tussen de krakers en de oorspronkelijke bewoners die niets van die hippies moesten hebben, maar ten slotte ontstond wederzijds respect.
In 1984 nam Haarlemmerliede een nieuw bestemmingsplan aan, waarbij het gebied rond Ruigoord werd aangewezen als groenzone. Omdat dit strijdig was met een provinciaal streekplan werd het bestemmingsplan niet goedgekeurd. In 1991 werd het gebied bestemd voor een gemengd industrie- en haventerrein met veel groen. In dit bestemmingsplan zou Ruigoord grotendeels moeten verdwijnen. Na een langdurige juridische strijd werd een deel van de Houtrakpolder, inclusief het dorp Ruigoord, per 1 januari 1997 onderdeel van de gemeente Amsterdam. De gemeente blies de oude plannen voor de Afrikahaven nieuw leven in. Een belangrijke rol hierbij speelde een landelijke regeling met betrekking tot vervuild slib. De Afrikahaven kon worden gebruikt als slibdepot, mits het depot uiterlijk in 1998 zou zijn aangelegd.

Groenoord

Terwijl de Ruigoordbewoners tot bij het Europees Gerechtshof in Luxemburg procedeerden tegen de plannen, begonnen graafmachines met voorbereidende werkzaamheden. Vanaf 16 juli 1997 stichtte de actiegroep GroenFront! in het gebied een actiekamp onder de naam Vrijstaat Groenoord. In de zomer dat het actiekamp bestond vonden er diverse acties plaats bij betrokkenen in de aanleg van de haven.
Zo werd onder andere het kantoor van het havenbedrijf een dag bezet gehouden. Op 7 oktober 1997 werd het actiekamp door de Mobiele Eenheid ontruimd, waarbij op de eerste dag 800 man ME werden ingezet tegenover ongeveer tachtig activisten. Rond het gebied werd in een ochtend tijd ongeveer zes kilometer hekwerk geplaatst om sympathisanten van Groenoord buiten te houden. De BraTra had voor de ontruiming de beschikking over hoogwerkers, shovels, graafmachines en hijskranen en er werd dag en nacht met behulp van floodlights doorgewerkt. Dit resulteerde in de nacht van maandag 7 op dinsdag 8 oktober in een bijna fataal ongeluk, waarbij een tunnel instortte. De activist die in de tunnel lag te slapen kwam met de schrik vrij.
Terwijl het aanvankelijk de bedoeling was vrijwel geheel Ruigoord af te breken, en de bewoners elders te herhuisvesten, werd in 2000 besloten de plangrens rond het dorp ruimer te trekken. Het dorp Ruigoord zou blijven bestaan; er zou echter niet meer mogen worden gewoond. Hierna werd het dorp overgedragen, en werd de haven aangelegd.

Landjuweel

Op Ruigoord worden veel alternatieve bijeenkomsten gehouden, waarvan het jaarlijkse Landjuweel, gecoördineerd door Rudolph Stokvis, het meest bekend is.
Vanaf 1981 heeft videograaf Olivier Jansen bijeenkomsten van Ruigoord op video vastgelegd. Ook Luc Sala bezit een omvangrijk tape-archief met opnamen van Ruigoord.
In juni 2004 baarde het gemeenteraadslid Hansje Kalt van Amsterdam Anders/De Groenen opzien door het indienen van een motie waarin werd opgeroepen de Afrikahaven maar weer dicht te gooien, en de natuur te herstellen. De motie werd verworpen; alleen Kalt stemde voor.
In 2005 is Mary Benjamins begonnen met filmen in Ruigoord. Ze portretteert zowel kunstenaars individueel als ook het maakproces van diverse 'gesamtkunstwerke'. Een eerste serie portretten was in 2009/2010 te zien in het Amsterdams Historisch Museum. In juli 2013 werd het veertigjarige bestaan van de kunstenaarskolonie uitgebreid gevierd.


Eendenkooi

De haven van Amsterdam is veel meer dan een verzameling loodsen, silo’s, kranen en kades. Op de meest onverwachte plaatsen vind je plekken die historisch en ecologisch interessant zijn.

In de groene rand van het westelijk havengebied is op historische kaarten een eendenkooi te herkennen. Die heeft daar, op de zuidpunt van het voormalige eiland Ruigoord, sinds 1652 gelegen. De kooi voorzag een groot gebied van eenden voor consumptie. Lees meer over Eendenkooi van Ruigoord >>> Rondje Ruigoord, deel 4 óók een plek waar Nederland ooit begon 

Ruigoord, óók een plek waar Nederland ooit begon 

Traditionele vlag Watergeuzen. Op oude landkaarten van het eiland, genomen kort na de inpoldering van het water rond Ruigoord, en op latere luchtfoto’s is nog goed te zien hoe de agrarische verkaveling van het eiland op hoofdlijnen in meerdere windrichtingen is aangelegd. Wat lag hieraan ten grondslag?

Afwatering met een meerwaarde. De opsplitsing van het eiland in meerdere delen werd op het land begrensd door twee belangrijke hoofdafwateringen, oftewel sloten. In het zuiden van het eiland was dit de zogeheten Wadtsloot, een overwegend praktische watergang die globaal door het midden van het landschap verticaal was  gegraven. En horizontaal, van oost naar west, de Bansloot. Op oude kaarten ook wel de ‘Banscheiding’ genoemd. Deze Bansloot was van oever tot oever over de gehele breedte van het eiland Ruigoord aangelegd. 

In de ban. Naast een afwatering van regenwater richting het IJ had de Bansloot nog een andere, meer belangrijkere functie direct gerelateerd aan zijn naam. De sloot belichaamde een duidelijke, fysieke grens tussen het noordelijke en zuidelijke deel van het oude eiland. Het woord ‘ban’ werd vanaf de Middeleeuwen tot in de 18e eeuw nog veelvuldig gebruikt om onder andere een rechtsgebied te duiden. Zo werden grenspalen ook wel banpalen genoemd. Er werd streng toegezien op het respecteren van bangrenzen. Niet zelden op straffe van een boete, lijfstraffen of zelfs de dood. 

Wat de boer niet kent … Op het eiland behoorde het grondgebied ten noorden van de Bansloot onder Westzanen, gelegen aan de noordoever van het IJ. Het zuidelijke deel onder Houtrijk en Polanen, waar nu het dorp Halfweg ligt. In die tijd dat Ruigoord nog een eiland was, omringd door brak getijdewater, leefden de bewoners van Houtrijk en Polanen sterk onder invloed van de opkomende groei van de nabijgelegen handelssteden Haarlem en met name Amsterdam. 
De mensen van Westzaan waren overwegend robuuste landarbeiders, sterk en zelfstandig, en beroepsmatig actief in bewerkelijk waterrijk gebied. Enig verschil in inzichten, cultuur en lokale gebruiken tussen die twee bevolkingsgroepen lag voor de hand. 

Een sterke uitvalsbasis. Het belang van verdediging en behoud van het noordelijk deel van het eiland door de Westzaners werd aanzienlijk veel groter rond het jaar 1571. Veel Westzaners ontpopten zich tot opstandelingen tegen het toenmalig Spaanse gezag in Holland. Zij vonden aansluiting bij de vermaarde Watergeuzen en kwamen in actie. Ruigoord-Noord werd voor hen van strategisch, militair belang. 

Spaans benauwd. In 1572 verplaatsten zich een grote Spaanse troepenmacht vanuit het pro-Spaanse Amsterdam richting de opstandige stad Haarlem voor een belegering. Dit leger maakte voor haar troepenverplaatsing gebruik van de weg over de oude Spaarndammerdijk en het aangrenzende water van het Houtrak, gelegen ten zuiden van het eiland Ruigoord. Die Spaanse troepen, die het al plunderend waagden voet aan wal te zetten op Ruigoord werden resoluut een kopje kleiner gemaakt door de hier verschanste Westzaner Geuzen. Op eigen en bekend terrein voor de Geuzen, waren deze Spanjolen geen partij voor de opstandelingen die het noorden van het eiland ook wel gebruikten als uitvalsbasis voor aanvallen over het IJ, elders op deze vijand. 
                 
Bij Alkmaar begint de Victorie!. In de geografische driehoek Amsterdam, Haarlem en Alkmaar ontstond in die tijd een voor Holland belangrijk keerpunt in de Tachtigjarige oorlog. Weliswaar viel Haarlem na een zware belegering in Spaanse handen, maar lokale weerstand en moeilijk begaanbaar terrein zorgden ervoor dat de stad Alkmaar stand kon houden. Binnen deze driehoek viel het noordelijk deel van het eiland Ruigoord. De opstandelingen bleven over dit deel van het grondgebied controle houden en de banscheiding kreeg naast een praktische ook een symbolische c.q. euforische betekenis. 

Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. Het duurde echter nog tot het jaar 1648 dat de Nederlanden door Spanje erkent werd als soevereine staat. Op 15 mei 1648 werd hiertoe in de Duitse stad Münster door alle betrokken partijen een bindend verdrag ondertekend.  Opvallend hierbij is dat Nederland een van de weinige landen is die tot op de dag van vandaag de geboortedatum van haar revolutie landelijk niet feestelijk herdenkt!

Spanningsveld met cultuurhistorische meerwaarde. Tot in onze tijd staat de positie van Ruigoord-Noord versus Ruigoord-Zuid nog altijd ter discussie. Ook in de periode direct na de inpoldering rondom het eiland in 1872 bestond er nog rivaliteit tussen boeren van boven en onder de banslootscheiding. Wie vandaag de dag een beeldende plek wil bezoeken om te ervaren waar het huidige Nederland fysiek als autonome natie ooit begon, die kan bijvoorbeeld naar plaatsen zoals Heiligerlee of Den Brielle. Maar ook in Ruigoord kan iedereen deze historische gebeurtenis herbeleven: de oude bansloot is hier nog steeds in het landschap terug te vinden!